Posted by રજા લીધા પછી રાજીવ અને સંધ્યા મારા રૂમમાં પ્રવેશ્યા. તેમને મારે જે કહેવાનું હતું, તેનો બોજો મારા મન અને મગજ પર ચડવા લાગ્યો. રાજીવની ચાલમાં બેચેની હતી, જ્યારે સંધ્યા થાકેલીહારેલી દેખાતી હતી.મારી સામે ખુરશી પર બેઠા પછી બંને પ્રશ્નસૂચક નજરે મારી સાથે જોવા લાગ્યા. સંધ્યાની બીમાર આંખોમાં આશાની ચમક દેખાઈ. ત્યારે મેં મારી નજર રાજીવ તરફ ફેરવી લીધી.”સંધ્યાનો એક લેબ રિપોર્ટ આવ્યો નથી. પહેલાં આપણે તે લઈ આવીએ.” રાજીવને મારી સાથે આવવા ઈશારો કરી હું ઊભો થયો.
”શું મને કોઈ જીવલેણ બીમારી છે, ડૉક્ટર સાહેબ?” સંધ્યાએ સીધો સવાલ કર્યો. તેના આ પશ્નથી મારી બેચેની વધી ગઈ. સંધ્યાના સવાલનો જવાબ મેં રાજીવને આપ્યો.”આઈ એમ વેરી સોરી, રાજીવ, તારી પત્નીને બ્લડકેન્સર છે. એ બીમારી સામે લડવા માટે અસરકારક દવાઓ નથી અમારી પાસે. તેની સ્થિતિ દિવસે દિવસે બગડતી જશે. કદાચ ૨ થી ૩ મહિનાથી વધુ નહીં જીવી શકે સંધ્યા.”આ અશુભ સમાચાર સાંભળી તેનો ચહેરો પીળો પડી ગયો. મેં તેને સહારો આપી બેન્ચ પર બેસાડયો.
તે બે હાથથી માથું દબાવી બેસી રહ્યો. તે પોતાની જાતને સંભાળી લે તે માટે હું મૂંગો ઊભો રહ્યો.”હું સંધ્યાને બેહદ પ્રેમ કરું છું, ડૉક્ટર. તેને તડપી તડપીને મૃત્યુ તરફ જતી નહીં જોઈ શકું.” તે રડમસ સ્વરે બોલ્યો.”તારે હિંમત રાખવી જોઈએ, રાજીવ. સંધ્યાને તારા સહારાની જરૂર પડશે. કોણ કોણ છે તારા પરિવારમાં?””મારા પરિવારમાં તો બધાં છે. પત્ની, પુત્ર, પુત્રી, માબાપ.” માથું ઊંચું કરી મને નવી જાણકારી આપી, ”ડૉક્ટર શર્મા, સંધ્યા મારી પત્ની છે એ તમારી ધારણા ખોટી છે.””તો એ તારી શું થાય છે?” મારા આશ્ચર્યને કાબુમાં રાખી મેં પ્રશ્ન કર્યો.
”ઘણું ઘણું, કદાચ બધું જ, ડૉક્ટર. જેને હું મારી જાત કરતાં પણ વધું ચાહું છું, એની જિંદગી હવે દગો કરીને અમને દૂર કરી દેશે.””હું તારા દિલની હાલતા સમજી શકું છું, રાજીવ. પ્રેમ જીવનની સૌથી મહતત્વની પૂંજી છે, પરંતુ સંધ્યાના પરિવારવાળાઓને આ વાત જણાવી દેવી જોઈએ. તું તેઓને અહીં બોલાવી લે.””એના પરિવારવાળાઓને હું ઓળખતો નથી. અહીં તે એક વ્યવસાયી સ્ત્રીઓની હોસ્ટેલમાં રહે છે. ત્યાં પણ તેને કોઈની સાથે ગાઢ સંબંધ નથી.”
”તો પછી તેનો ઈલાજ… ” મેં સવાલ અધૂરો છોડી દીધો.”હું કરાવીશ, પરંતુ…” તે ખચકાઈને થોભી ગયો.”પરંતુ શું?””ડૉક્ટર, સંધ્યાને હું આ રીતે રિબાઈને મરતી નહીં જોઈ શકું. મને તેનું દુ:ખ, આંખોમાંથી અળગી થતી આશા, એ બધું મારાથી જોઈ શકાશે નહીં. તમારે હોસ્પિટલવાળાઓએ જ સઘળી દેખભાળ કરવી પડશે.”મને તેની વાત ગમી નહીં. આ માણસ મારા હિસાબે તેની યુવા પ્રેમિકાથી દૂર થવાની ભૂમિકા બાંધી રહ્યો હતો.”અમે ડોક્ટરો અને નર્સો તો અમારી ફરજ પૂરી કરીશું જ, પરંતુ આવા ખરાબ સમયમાં પોતાનાંનો સહારો દર્દીનું મનોબળ મજબૂત રાખે છે.” ભાષણ જેવું આપીને મેં સંધ્યાની પાસે તેને પાછો મોકલ્યો અને લેબની દિશામાં હું ચાલવા લાગ્યો.પાછા ફરતાં મને થોડું થયું. વોર્ડમાં એક દર્દીને જોવા જવું પડયું. હું પાછો ફરું ત્યાં સુધીમાં રાજીવ સંધ્યાને તેના રૂમમાં એકલી છોડીને ચાલ્યો ગયો હતો.
મારા આસિસ્ટન્ટ ડૉક્ટર ગુપ્તા અને નર્સ અંજુ પાસેથી મને થોડી વધુ જાણકારી મળી. રાજીવે હોસ્પિટલમાં ૨૦,૦૦૦ રૂપિયા જમા કરાવી દીધા હતી. બાકીની રકમ વહેલી તકે જમા કરાવશે તેવું આશ્વાસન આપીને તે ચાલ્યો ગયો હતો. દર્દીને પહેલીવાર આવા દુ:ખદ સમાચાર આપવાની જવાબદારી મારા માથે આવી પડી હતી.મને સામે જોઈને સંધ્યાએ કશો સવાલ કર્યો નહીં. જે આશાની આછેરી ચમક થોડીવાર પહેલાં મેં તેની આંખોમાં જોઈ હતી તે ગાયબ થઈ ગઈ હતી.
”રોગમાંથી મુક્તિ મેળવવા માટે રોગીનું મનોબળ ઘણી મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવે છે, સંધ્યા. અમે તારો સારામાં સારો ઈલાજ શરૂ કરીશું. તને જરૂર ફાયદો થશે.” મારા પોકળ શબ્દો મને શાંતિ ન આપી શક્યા, ન તો એ શબ્દોથી સંધ્યાની ઉદાસીનતા દૂર થઈ.સંધ્યાને દાખલ કરવા માટે જરૂરી કાર્યવાહી શરૂ થઈ ગઈ. તેના ઘરના લોકોનો સંપર્ક કરવાની જવાબદારી ડૉક્ટર ગુપ્તાને સોંપી દીધી.
સંધ્યાના કેસને હું ભૂલી ન શક્યો. તેની જિંદગીનો સમય સીમિત હતો અને દિવસે દિવસે તેની તબિયત બગડશે આ વસ્તુ હું જાણતો હતો. શહેરની મોંઘી હોસ્પિટલમાં તેનો ઈલાજ કરવો એ એક ખર્ચાળ કામ હતું. સંધ્યા સાથે મારી બીજી મુલાકાત બપોર પછી કેન્સર વોર્ડમાં થઈ.તે ઘણી નબળી થઈ ગઈ હતી. તેની સાથે થોડો સમય વિતાવ્યા પછી મારા મનમાં તેના વ્યક્તિત્વ અંગે કલ્પના કરવી મુશ્કેલ નહોતી. એ એક સમયેે ખૂબ જ સુંદર, આકર્ષક વ્યક્તિત્વની માલિકણ હશે એવું મને લાગ્યું. તેના નમ્ર અને મધુર સ્વભાવે મારું દિલ જીતી લીધું.રાજીવ પ્રત્યેના તેના પોતાના મનોભાવો મારી સમક્ષ આ શબ્દોમાં વ્યક્ત કર્યા, ”એ મારી જાત કરતાં પણ વધુ મારી નજીક છે. તેનો પ્રેમ અને સાથ પામી હું મારી જાતને નસીબદાર માનું છું?”
”મેં આજ સુધી તને રાજીવની પત્ની સમજી હતી. એક પરિણીતા માનવી સાથે આટલી ગાઢ રીતે જોડવાનું કારણ કહીશ તું?” મેં રાજીવ સાથેના તેના સંબંધોનું ઊંડાણ જાણવાનો પ્રયાસ કર્યો.”પ્રેમનું કારણ શું હોઈ શકે છે, ડૉક્ટર સાહેબ?” તેનું નિર્દોષ હાસ્ય મારા હૈયાને સ્પર્શી ગયું, ”તેનો પ્રેમ પામીને મેં બધું પ્રાપ્ત કરી લીધું છે. હવે જલદી આ દુનિયા છૂટી જાય તો તેનું મને કશું દુ:ખ નથી.””તારો મોંઘો ઈલાજ કરવાનો ખર્ચો તે ઉઠાવી રહ્યો છે.” મેં તેને જાણાવવા માટે કહ્યું.
”તેના સિવાય મારું કોઈ નથી આ જવાબદારી ઉપાડવા માટે.’ડૉક્ટર ગુપ્તાએ સંધ્યાના કોઈ સંબંધી સાથે ફોન પર વાત કરી અને તેની મદદથી સંધ્યાના પિતા સાથે એ રાતે વાતચીત થઈ. સંધ્યાની ગંભીર બીમારી ખતરનાક છે, એ વાત સાંભળી તેમણે ફોન પર પૂછ્યું, ”તેવા ઈલાજ માટે કેટલો ખર્ચ થશે ડૉક્ટર સાહેબ?””ખર્ચ લાખોમાં થશે, પરંતુ આ સમયે તમારા સૌની મદદ…”
”અને બચવાની આશા પણ નથી તેની?” મને વચ્ચે અટકાવી તેમણે તેમનો બીજો સવાલ કર્યો.”મને દુ:ખ એ છે કે અમે તેને વધુ સમય માટે જીવિત નહીં રાખી શકીએ. ક્યારે આવો છો તમે અહીં?”કેટલીક ક્ષણો મૂંગા રહ્યા પછી તેમણે ગુસ્સાભર્યા અવાજમાં કહ્યું, ”અમારી રજા લઈને એ ગઈ નહોતી. તે દિલ્હી સ્વતંત્ર અને એકલી રહીને મજા માણવા માંગતી હતી અને હવે મળી રહી છે સજા.””આ સમય આવી વાતો કરવાનો નથી, સાહેબ.””આ સમયે અમે શું કરી શકીએ? મારે હજુ બે દીકરીઓને પરણાવવાની છે. દિલ્હી આવવાનો પ્રોગ્રામ હવે બનાવીશ. તમે જ હવે તેનાં માબાપ છો. તેનું ધ્યાન રાખજો.”
ગળામાં ડૂમો ભરાઈ જવાને કારણે આગળ ન કહી શક્યા અને તેમણે ફોન કટ કરી દીધો.રાજેશે રૂપિયા ૫૦,૦૦૦ કોઈ જાણીતા માણસ મારફત હોસ્પિટલમાં મોકલી આપ્યા, પરંતુ તે સંધ્યાને મળવા માટે ન આવ્યો. આના કારણે મારા મગજમાં તેની ઈમેજ બગડી ગઈ.
પરંતુ સંધ્યાને તેના ન આવવાનો વસવસો નહોતો. તે જરા પણ વિચલિત થઈ નહીં અને મને હસીને કહેવા લાગી, ”ડૉક્ટર સાહેબ, રાજીવ ઘણો વ્યસ્ત માણસ છે. ફૂરસદ મળતાં તે મને મળવા આવશે. તમે જોજો.””મારા મત મુજબ તો તારા માટે તેણે સમય ફાળવવો જોઈએ.” મારા શબ્દોમાં ફરિયાદ હતી. ‘તમે તમારી પત્નીને કે પ્રેમિકાને ક્યારે પણ પ્રેમ કર્યો છે, ડૉક્ટર?””હા કર્યો છે, પત્નીને અને બીજા કોઈને પણ.” મેં મજાકભર્યો જવાબ આપ્યો.
”ત્યારે તો એ સમજતા હશો કે સાચા પ્રેમમાં અવિશ્વાસનાં મૂળિયાં જામી શકતાં જ નથી. એ વાત મારા દિલમાં ઊંડાણમાં વસી છે. તેને રોજ મળવાની જરૂર ન તો પહેલાં હતી અને ન તો આજે છે.” રાજીવની વાત કરતાં તેના ચહેરા પરનું સ્મિત અને તેજ વધી ગયાં.તેના આ અતૂટ એવા વિશ્વાસથી હું ઘણો પ્રભાવિત થયો.અચાનક પાંચ દિવસ પછી રાજીવ મને માર્કેટમાં દેખાયો. તેને સ્પષ્ટ રીતે વાત કરવાનો મોકો હતો. હું તેને રેસ્ટોરન્ટમાં ખેંચી ગયો.કોફીનો ઓર્ડર આપ્યા પછી મેં નારાજગીભર્યા સ્વરે પૂછ્યું, ”તું તારી બીમારી પ્રેમિકાના હાલચાલ પૂછવા હોસ્પિટલ કેમ નથી આવતો? તે તને કેટલો ગાઢ પ્રેમ કરે છે અને તું તેની જરાસરખી પરવા કરતો નથી. શા માટે?
તેણે દુ:ખી સ્વરમાં કાનને મસળતાં કહ્યું, ”મારે આવવાની ઈચ્છા છે, પરંતુ આવીને કરીશ શું? સંધ્યાની પીડા, તેની ખરાબ હાલત તો હું નથી જોઈ શકતો.””જો તેને સાચો પ્રેમ કરે છે તો તારે હિંમત કરી સામનો કરવાની ટેવ પાડવી જોઈએ.””સર, હું પરણેલો છું અને મારે પત્ની તથા ૮ અને ૧૦ વર્ષના બે પુત્રો છે. તેઓ સંધ્યાથી પરિચિત નથી.””અને આ ડરથી તું સંધ્યાને મળવા નથી આવતો કે ક્યાંક તારી પત્નીને આ સમાચાર ન મળી જાય?” મેં જરા તીખા શબ્દોમાં કહ્યું.”એક કારણ એ પણ છે.” તેણે સ્પષ્ટ સ્વરે જવાબ આપ્યો.
”વાહ, મિસ્ટર રાજીવ, તું સંધ્યાને પ્રેમ કરી શકે છે, પરંતુ જ્યારે તે દરેક ક્ષણે મૃત્યુ તરફ જઈ રહી છે, ત્યારે તેને એકલી છોડી રહ્યો છે? સંધ્યા તારે માટે ઘણી ખોટી ધારણાનો ભોગ બની છે. તેં તેને કદી પ્રેમ કર્યો જ નથી. બસ, તેની યુવાની અને સૌંદર્યને ભોગવ્યાં છે.” ગુસ્સામાં મારો સ્વર ધૂ્રજી ઊઠયો. ઘણીવાર સુધી તે માથું દબાવી બેસી રહ્યો. પછી જ્યારે માથું ઊંચું કર્યું ત્યારે આંખોમાં પીડાના દેખાવ હતા. તેના તરફથી આટલી સંવેદવશીલતાની આશા રાખી નહોતી. આના કારણે મારા હૃદયને ધક્કો લાગ્યો.
”તમે મને ખોટું સમજો છો, ડોક્ટર,” તેણે ભાવુક સ્વરમાં જવાબ આપ્યો, ”જો હું કમજોર થઈ સંધ્યાને મળવા એકવાર પણ જઈશ, તો પછી સમાજ અને પરિવારમાં ઊભી થયેલી ઈમેજ અને આબરૂની પરવા કર્યા વિના તેની સાથે રહીશ. પછી મારા પર કાબૂ નહીં રાખી શકું. ઘણો ડરું છું તેને મળતાં.” મારી ૧૫ વર્ષની પ્રેક્ટિસ દરમિયાન મેં ભાગ્યે જ કોઈ માણસના અવાજમાં આટલું દુ:ખ અને તડપ અનુભવ્યાં હતાં. મેં તેને સમજવાની કોશિશ કરી અને તેના પ્રતિ મારા મનમાં એક ઊંડી સહાનુભૂતિના ભાવ જાગૃત થયા.આ મુલાકાતની એટલી અસર તો જરૂર થઈ હતી. રાજીવ તરફથી સંધ્યાને દરરોજ ફૂલોનો ગુલદસ્તો લેવા લાગ્યો. કેન્સર અને દવાઓની આડઅસરો સામે લડતી સંધ્યા માટે આટલી વાત પણ આનંદનો ખજાનો ભરવાવાળી બની ગઈ. સંધ્યાના ઈલાજ સાથે જોડાયેલી દરેક વ્યક્તિ તેનો મીઠો સ્વભાવ, કોમળ હૃદય અને અસીમ સહનશીલતાને કારણે તેની પ્રશંસક બની ગઈ.સિસ્ટર અંજુને તેણે રાજીવની સાથેની પ્રેમકથાનો મુખ્ય અંશ સંભળાવ્યો. સાથે એ બંને વચ્ચેની મિત્રતાનો સંબંધ મજબૂત બનતો હતો.સમયની સાથે સાથે સંધ્યાની તબિયત ખરાબ થઈ. શારીરિક કષ્ટો વધતાં હાલવાચાલવાનું પણ બોજારૂપ બની ગયું. તેના જીવનની ગાડી ઝડપભેર જિંદગીના ઢોળાવ પર દોડવા લાગી. તેની જીવનયાત્રાનો અંત હવે હવે ઝાઝો દૂર નહોતો રહ્યો.અનેક દિવસોથી ચાલતી રહેલી ખાંસી અચાનક ન્યુમોનિયામાં ફેરવાઈ ગઈ. તેના લોહીમાં રોગ સામે લડવાની શક્તિ ઘણી ઘટી ગઈ હતી. નાછૂટકે અમારે તેને આઈ.સી.યૂ.માં મોકલવી પડી.
”ડોક્ટર સાહેબ, મને લાગે છે કે હું હવે વધુ દિવસ જીવતી નહીં રહું. તમારો ઘણો ઘણો આભાર…” શ્વાસ ફૂલવાને કારણે તેને બોલવામાં મુશ્કેલી પડતી હતી.મેં તેના મોં પર હાથ રાખી તેને ચૂપ કરી અને કોમળ સ્વરે કહ્યું, ”નાની બહેને આભાર માનવાની કોઈ જરૂર નથી. તું ઝડપથી સાજી થઈને ફરી વોર્ડમાં પાછી આવી જઈશ.””એક વાત પૂછું તમને?””પૂછ.”
”રાજીવ સાથે તમારી મુલાકાત થાય છે?””૨-૩ વાર મળ્યા હતા અમે.”થોડીવાર વિચાર કર્યા પછી તેણે ધીમા અવાજે પૂછ્યું, ”શું તે મારી અરથીને કાંધ આપવા આવશે?””તું ઈચ્છે છે કે તે આવે?” ક્યારે પણ કશું ન માંગનારી છોકરીએ આવો સવાલ કરતાં મને આશ્ચર્ય થયું.”તેના સિવાય મારું આ શહેરમાં બીજું કોઈ નથી. ઓફિસમાં સાથે કામ કરનારા, હોસ્ટેલની કેટલીક સાહેલીઓ, માબાપ, ભાઈબહેન, સગાંઓથી દૂર મારી અરથીને રાજીવની કાંધ મળી જાય તો…” તેનું ગળું આમ બોલતાં ભરાઈ આવ્યું.”રાજીવને હું જરૂર વાત કરીશ અને મને મોટો ભાઈ માન્યો છે તો હવે તું મારી જાતને આ શહેરમાં એકલી ના સમજીશ.” મેં તેના ગાલને પ્રેમથી થપથપાવ્યો ત્યારે તે હસી પડી.અમારી અંતિમ મુલાકાત બની રહી. જ્યારે તે સંપૂર્ણ ભાનમાં હતી. આઈ.સી.યુ.માં ગયા પછી તેની હાલત સતત બગડતી ચાલી.
રાજીવને તે દિવસે ફોન કરી મેં સંધ્યાની ઈચ્છા જણાવી દીધી.”તેની આ ઈચ્છા જરૂર પુરી કરીશ. અરથીને કાંધ દેવા માટે હું આવીશ, ડૉક્ટર શર્મા.” તેણે મને આશ્વાસન આપ્યું, ત્યારે એ વાત મેં સંધ્યાના કાનમાં કહી. તે શાંત ચહેરે મલકાઈ.
આખરે જે થવાનું હતું તે જ થયું. તમામ સારવાર હારી ગઈ અને મોત જીતી ગયું. ૧ મહિનો અને ૨૫ દિવસ હોસ્પિટલમાં વિતાવ્યા પછી સંધ્યા ભયંકર પીડામાંથી મુક્ત થઈ. મોતના ખોળામાં સુઈ ગઈ. એ દુ:ખદ ઘટના સવારે ૧૧ વાગ્યે બની.એ પછી અગ્નિસંસ્કારની જવાબદારી મેં ઉપાડી લીધી. રાજીવને તમામ સૂચના એક કલાક પહેલાં આપી દીધી હતી.
”શું તે તેની અંતિમયાત્રાના સમયે કાંધ આપવા આવશે?” જ્યારે તેણે વાતચીત કરી ત્યારે કશો નિર્ણય ન કહ્યો ત્યારે મેં તેને સીધો સવાલ પૂછવાનું યોગ્ય માન્યું.”આજે મારી વાઈફનો જન્મદિવસ છે. હું મારી સાસરીમાં સહપરિવાર આવ્યો છું એટલે મારા આવવાનું શક્ય નથી.” તેનો આવો જવાબ સાંભળી હું કશું ન બોલ્યો અને ફોન કટ કરી દીધો.સંધ્યાનો અગ્નિસંસ્કાર મેં કર્યો. તેના ઓળખીતાઓમાં વધુ હોસ્પિટલના માણસો હતાં, જે તેના અંતિમ સંસ્કાર સુધી રોકાયા. ત્રીજા દિવસે અસ્થિ લેવા તે સ્થળે ગયા ત્યારે ત્યાં રાજીવને હાજર જોઈ મને આશ્ચર્ય થયું.”સંધ્યાનાં અસ્થિ હું કોઈને લેવા નહીં દઉં. તમે મારી સાથે મારી ઓફિસ સુધી આવશો? ત્યાં એક ખૂણામાં તેને હુ દાબી દઈશ, ડૉક્ટર સાહેબ.” તેણે દુ:ખભર્યા સ્વરે મને કહ્યું.
”અગ્નિદાહ સમયે તું પણ સામેલ થયો હોત તો સારું થાત.” ઈચ્છા ન હોવા છતાં દિલમાં ખૂંચતી વાત મારાથી કહેવાઈ ગઈ.”સર, પરમ દિવસે ખરેખર મારી પત્નીનો જન્મદિવસ હતો.””છતાં પણ તું આવી શક્યો હોત.””આવવાની ઈચ્છા હોત તો આવી શકત, પરંતુ બીમાર, કમજોર અને મૃત સંધ્યાને જોવાની હિંમત નહોતો કરી શક્યો.”‘જો હિંમત કરી હોત તો તે બિચારીની અંતિમ ઈચ્છા પૂરી થઈ જાત.” મેં દુ:ખભર્યા સ્વરે કહ્યું. અચાનક રાજીવ ભાંગી પડયો અને પોતાની બે હથેળીઓમાં મોં છુપાવી રડવા લાગ્યો.”હું કેટલો કાયર, કેટલો સ્વાર્થી માનવી છું કે જેને મેં મારા જીવથી પણ વધુ ચાહી હતી તેની અંતિમ ઈચ્છા પણ પૂરી ન કરી શક્યો.”
તેની આંખોમાં આંખો પરોવી મેં તેને ગંભીરતાપૂર્વક સમજાવ્યો, ”રાજીવ, તે તેનાં જીવતાં જ તેને એક અલગ પ્રકારની કાંધ આપી. તેના ઈલાજ પાછળ ૩-૪ લાખ રૂપિયા ખર્ચ કરવો એ સામાન્ય વાત નથી.””પૈસા ખર્ચ કરવા એ કોઈ મોટી વાત નથી, સર. હું પરણેલો હોવાના કારણે ઈચ્છા હોવા છતાં સંધ્યાને છેલ્લા ઘણા દિવસથી સાથ ન આપી શક્યો. સમાજના ભયે મને કાયર બનાવી દીધો.”
”રાજીવ, સંધ્યાને તારા પ્રેમ પર પૂરો વિશ્વાસ હતો. તારી સાથે જોડાયેલી યાદો તેના છેલ્લા કષ્ટમય સમયમાં તેનો સહારો બની રહી. તેના છેલ્લા દિવસોમાં જો તેં તેને અલગ રીતે તારા ખભાનો સહારો ન આપ્યો હોત તો તેનું મૃત્યુ ખરાબ બની જાત. તે અભિમાન અને આત્મસન્માન સાથે મૃત્યુને ભેટી ન હોત. મારી વિનંતી છે કે તું તારા અપરાધબોધમાંથી મુક્ત બની જા. તું જે કરી શકતો હતો તેને તેં સારી રીતે કરી પ્રેમનું કરજ ચૂકવ્યું છે.”મારા આ શબ્દો સાંભળી રાજીવના ચહેરા પર થોડું તેજ આવ્યું. આંખો વડે મારો આભાર માનવાનું તેને અધૂરું લાગ્યું. એટલે તે મને વળગી પડયો. પછી અમે બંને સારા મિત્રોની જેમ સંધ્યાના અસ્થિ વીણવા લાગ્યા.